Protest tegen de racistische karikatuur zwarte piet is niet iets van de laatste tijd, maar bestaat al bijna honderd jaar. Maar in België is de discussie pas zo'n tien jaar geleden op gang gekomen. Een overzicht van het Belgische publieke debat door de jaren heen.
De oudste klachten over zwarte piet die te vinden zijn, dateren van 1927, toen een zwarte man een witte havenarbeider had geslagen omdat die hem had uitgescholden voor zwarte piet. Aan de Rotterdamse politierechter vertelde hij dat zwarte mensen in Nederland voortdurend met dit soort verwensingen geconfronteerd werden.
In de meer dan 90 jaar hierna zullen nog veel meer meldingen volgen, zoals die van een zwarte onderwijzer die in 1939 door een moeder gesommeerd werd de tram in Sittard te verlaten, omdat haar zoontje moest huilen toen hij deze ‘zwarte piet’ zag. Of een Surinaamse Nederlander die tegenover De Telegraaf klaagt dat kleine kinderen zelfs door hun moeders werden aangespoord om zwarte piet te zeggen tegen zwarte medepassagiers in de bus of tram. Van Gerda Havertong in een aflevering van Sesamstraat in 1987, de Spice girls – ja écht – tegenover Paul de Leeuw tijdens een Sinterklaasuitzending (1997) tot Quinsy Gario en Jerry Afriyie die worden gearresteerd als ze tijdens de Sinterklaasintocht een shirt dragen met ‘zwarte piet is racisme’ erop (2011). Toch zal in Vlaanderen het publieke debat over zwarte piet pas in 2013 echt oplaaien.
2013: Bestaansrecht zwarte piet wordt Belgisch ‘probleem’
Voordien werd de kwestie ‘zwarte piet’ in België vooral gezien als een Nederlands probleem. De aanleiding: een gelekte brief van VN-onderzoeker Verene Shepherd aan de Nederlandse regering. In de brief uit ze haar bezorgdheid over hoe zwarte piet het clichématige beeld van mensen van Afrikaanse afkomst in stand houdt en stereotypeert als minderwaardig. "De werkgroep kan niet begrijpen waarom Nederlanders niet inzien dat dit een terugkeer naar de slavernij is en dat in de 21e eeuw dit feest moet stoppen", zegt Shepherd vervolgens in een interview met Nederlandse actuamagazine EenVandaag.
Vier jaar later zal ze naar eigen zeggen nog dagelijks 80 haatmails ontvangen over het onderwerp. Uiteindelijk laten ze bij de VN weten dat ze geen verantwoordelijkheid namen voor de uitspraken van Shepherd, die ook toegeeft dat ze in eigen naam had gesproken. Maar intussen is de bal aan het rollen. Meer dan 260 krantenartikels verschijnen in Belgische media. In tientallen inzendingen wordt gestreden voor het bestaansrecht van zwarte piet, maar het is ook de eerste keer dat genuanceerde opiniestukken worden gepubliceerd.
Zo schrijft Rachida Lamrabet in De Standaard in 2013: “Er is een interessante discussie aan de gang bij onze Noorderburen. Sommige Nederlanders willen verhinderen dat een zwarte man voet aan wal zet in Amsterdam en bij uitbreiding in heel Nederland. Je zou verwachten dat, in het land van Geert Wilders, dat op massaal enthousiasme kan rekenen. Niet dus, zelfs de meest verstokte racist roept dat ze met hun tengels moeten afblijven van die zwarte man. Simpelweg omdat het gaat om zwarte piet.”
Toch kiezen de Vlaamse media om voornamelijk mensen aan het woord te laten die tegen de verandering van zwarte piet zijn. Iedereen die tegen de ‘onschuldige’ traditie is, wordt afgeschilderd als respectloze ‘nieuwkomers’ tegen de westerse cultuur. "Je moet geen problemen maken waar er geen zijn", schreef toenmalig Vlaams parlementslid en huidig burgemeester van Sint-Niklaas Lieven Dehandschutter (N-VA) al een jaar eerder. “Voor ons zijn de goede sint en zwarte piet gelijkwaardige figuren, een onafscheidelijk duo. Het is waar dat zwarte piet vroeger als een slaaf werd gezien, maar dat is al lang niet meer het geval. Wij kiezen voor een eigentijdse, egalitaire invulling, waarmee ook kinderen van allochtone afkomst geen probleem hebben", ging Dehandschutter verder.
Op wat die kinderen van ‘allochtone afkomst’ er werkelijk van vonden, komen we straks terug.
2014: Movement X eist herziening zwarte pieten
In 2014, nog enkele uren voordat acteur Jan Decleir in zijn sintpak de Antwerpse haven zal aanmeren, trekt burgerbeweging Movement X naar het Antwerpse stadsbestuur. De organisatie onder leiding van Dyab Abou Jahjah eist dat zwarte pieten met overdreven zwartgemaakte huid, kroeshaar en dikke lippen vanaf 2015 geweerd zouden worden bij de jaarlijkse Sinterklaasintocht.
“We willen het kinderfeest niet verstoren. We hebben met de traditie van Sinterklaas op zich ook geen probleem en evenmin met het feit dat hij helpers heeft, alleen vragen we ons af waarom zij er als een karikatuur van onze zwarte medemens moeten uitzien. Dat is kwetsend voor hen”, vertelt Hans Schippers, die zelf een Nigeriaanse partner en kinderen heeft.
Helaas toont het stadsbestuur, geleid door Bart De Wever, weinig interesse om in dialoog te gaan. Tegenover de pers laat De Wever weten geen vragende partij te zijn om 'het debat rond zwarte piet te importeren uit Nederland'. Wie wel de deur openhoudt voor dialoog, is de zender Ketnet, die Movement X uitnodigt om de herziening van zwarte piet te bespreken. Het resultaat daarvan is de verschijning van de nieuwe roetpiet in de Ketnet- Sinterklaasfilm ‘Ay Ramon!’ (2015).
2015: Onderwijskoepels maken komaf met traditionele zwarte piet
In 2015 volgt een verrassende oproep uit zowel het Katholiek Onderwijs als het Gemeenschapsonderwijs (GO!) om komaf te maken met de traditionele zwarte piet. "De traditie evolueert", zegt Lieven Boeve, directeur-generaal van het Katholiek Onderwijs Vlaanderen. "We moeten ons er bewust van zijn dat de klassieke zwarte piet stigmatiserend kan werken. Het gaat hier niet over of we 'voor of tegen' zwarte piet zijn of 'pro of anti traditie'. Wij kijken hoe we op een hedendaagse manier ruimte voor verbeelding kunnen laten."
2016: Pietenpact pleit voor Sinterklaasfeest zonder raciale stereotyperingen
De onderwijskoepels zullen het jaar daarna een stap verder gaan en samen met de Gezinsbond, Vlaamse kindertelevisiezenders (Ketnet en VTM Kzoom), jeugdtheaters en speelgoedketen Dreamland het ‘pietenpact’ ondertekenen. Het initiatief voor het pietenpact komt van het Vlaams-Nederlands Huis deBuren en pleit voor een Sinterklaasfeest zonder raciale stereotyperingen. Voor de rest is de invulling van het feest vrij: de sint kiest lekker zelf of hij zonder of met pieten – roetveegpieten, regenboogpieten, ongeschminkte pieten – jong en oud komt verblijden. De publieke opinie verhard nog meer. Toenmalig Vlaams minister van Onderwijs Hilde Crevits (CD&V) gaat rechtstreeks tegen het advies van de onderwijskoepels in en uit haar ongerustheid over ‘verloren volkstradities’.
2017: Meer steden kiezen voor roetpieten
Burgemeester van Antwerpen, Bart De Wever, noemt het pact ‘compleet overbodig’, maar tijdens de Sinterklaasintocht in 2017 valt het op dat de sint vergezeld wordt door roetveegpieten. De trend lijkt te groeien, want meer grote steden kiezen voor de ‘Ketnetversie’ pieten. De kinderzender besluit ook de serie ‘Dag Sinterklaas’ volledig opnieuw te maken en de verschijning van piet aan te passen. Hetzelfde jaar wordt ook de verschijning van Sinterklaas dit jaar ook in vraag gesteld, in het bijzonder de grenzen van ras en gender binnen de Sinterklaastraditie. Onderzoeker en artivist Laura Nsengiyumva creëert een nieuwe Sint vrij van racistische denkpatronen en ongelijke machtsverhouding: Queen Nikkolah is geboren!
2018: Onderzoek zwarte piet bevestigt negatieve stereotypes
Antropoloog Bambi Ceuppens bundelt de evolutie, diversiteit en perceptie van zwarte piet in Vlaanderen, Brussel en Wallonië in het boek pietpraat. Opvallend: het onderzoek van Mireille Tsheusi Robert naar de invloed van de figuur van zwarte piet op kinderen met Afrikaanse roots. Onder de 74 bevraagde kinderen tussen 3 en 11 jaar associëren 76% zichzelf met zwarte piet en herkennen de negatieve stereotypes (wild, brutaal, dom, lui, onderdanig, amusant) die vaak aan Afrikanen worden toegeschreven.
2019: Eerste actie door Belgische Kick Out zwarte piet
Geïnspireerd door de Nederlandse actiegroep Kick Out zwarte piet die al vanaf verandering van het figuur zwarte piet eist, besluit een Vlaamse afdeling ook bij ons te protesteren tegen de racistische elementen van het Sinterklaasfeest. Een tiental leden van de actiegroep houdt een stil protest bij de aankomst van de sint op de luchthaven van Deurne. Achteraf laat het kabinet van Antwerps burgemeester Bart De Wever (N-VA) weten dat de organisatoren een GAS-boete kunnen verwachten, omdat er geen toelating voor de actie was aangevraagd.
2020: Zwarte piet niet meer welkom online of in kinderboeken
De moord op George Floyd en daarbij de Black Lives Matter- beweging krijgt in het jaar 2020 globale aandacht. Het koloniaal verleden, structurele racisme en daarmee ook het zwartepietendebat vergaren veel media-aandacht. In een resolutie die het Europees Parlement op 19 juni 2020 aanneemt, worden Europese landen opgeroepen om komaf te maken met racistische en afrofobische tradities, zoals blackface. Twee maanden later kondigt Facebook aan zijn beleid inzake haatzaaien aan te passen door de inhoud met afbeeldingen van blackface te verbieden. Alle foto’s van zwarte piet moeten verwijderd worden, omdat die in strijd zijn met de richtlijnen van het platform. Maar, dit gebeurt pas nadat deze foto’s gerapporteerd worden.
Uitgeverij Clavis verbindt zich ertoe om 7.000 voorradige boeken met teksten over of afbeeldingen van zwarte piet te vernietigen en sommige publicaties te herwerken. Ook grote webshops Coolblue en Bol.com willen niet meer geassocieerd worden met zwarte piet en besloten om de karikatuur volledig uit hun assortiment te bannen. Uiteraard riep de beslissing op sociale media veel weerstand op. Anderzijds zorgden de gevatte reacties van de webshops ook voor veel humor.
2021: Kick Out Zwarte Piet België protesteert weer
Grote steden laten meer en meer roetpieten opdraven bij de Sinterklaasintochten, maar het is duidelijk dat de keuze voor zwarte pieten toch afhankelijk is van lokale comités. Bij de Sinterklaasstoet door Deurne en Berchem zijn zowel roetpieten als zwarte pieten aanwezig. Reden genoeg voor Kick Out Zwarte Piet België om te demonstreren. Met borden met 'zwarte piet is racisme' en 'Stop Blackface' verzamelen een twintigtal actievoerders langs de kant van de stoet. “We protesteren in stilte en vreedzaam want we willen de stoet niet verstoren. We willen met onze actie vooral de aandacht trekken van het districtsbestuur van Berchem. Zij laten zo’n stoet doorgaan in hun district. Als zij niet ingrijpen, gaat de stoet gewoon zo verder de komende jaren. Zij doen dat met de beste bedoelingen, maar dit kan echt niet meer”, zegt initiatiefnemer Mirjam Henkens.
2022: Meer tegengas door N-VA en Vlaams Belang
In tegenstelling tot de meeste gemeentes in Vlaanderen, kiest Kortijk ervoor enkel ‘pekzwarte pieten’ te hebben bij hun Sinterklaasintocht. “We geven niet toe aan woke gedoe en laten ons geen schuldgevoel aanpraten”, stelt schepen Axel Ronse (N-VA). Wellicht aangemoedigd door de vele lezingen en debatten die N-VA-voorzitter Bart De Wever hetzelfde jaar voert in zijn strijd tegen de 'woke-invasie'.
Ook in Ieper, Lier, Sint-Niklaas, Temse en Brasschaat zijn dit jaar zwarte pieten te spotten. Politieke partij Vlaams Belang gaat een stapje verder en publiceert het kinderboek ‘Red zwarte piet’ met verhalen over zwarte pieten. De partij doet dit in een poging ‘een mooie traditie die niets met racisme of slavernij te maken heeft’ te behouden. Daartegenover kiezen reguliere uitgeverijen voor Sinterklaasboeken zonder zwarte pieten.
2023: Sinterklaasstoet Berchem stopt na 37 edities
Hoewel het nog onzeker is wat het 10-jarige publieke debat over zwarte piet dit jaar zal opleveren, heeft het Berchems Sinterklaascomité reeds aangekondigd hun jaarlijkse Sinterklaasintocht stop te zetten. In Facebook-bericht delen ze: “Deze beslissing is genomen wegens een veranderd evenementenkader binnen de stad Antwerpen en de daaruit volgende beperkingen voor de stoet en de verminderde reclamemogelijkheden.” Wat die beperkingen juist zijn, is niet duidelijk maar volgens de districtsraadbeslissing zou het Berchems comité hierdoor wel een nominatieve ondersteuning van 10.600,00 EUR zijn kwijtgeraakt.
In onder meer Kortrijk, Ieper, Sint-Niklaas en Lier, wordt nog wel een stoet met blackface georganiseerd. Kick Out Zwarte Piet België, kondigt – inmiddels onder de naam België Kan Het – opnieuw acties aan. De actiegroep maakt duidelijk dat de discussie over zwarte piet pas afgelopen is, wanneer het sinterklaasfeest vrij is van de blackface-karikatuur.
Inschrijven voor de anti-zwartepietacties van België Kan Het, kan via deze link.
Dit artikel werd eerder gepubliceerd op Kifkif.be
